Op tien jaar tijd is de prijs van landbouwgrond in Vlaanderen bijna verdrievoudigd. De hoge verkoopsommen werken speculatie en verdere prijsstijgingen in de hand. Veel oude hoeves krijgen bovendien een niet-agrarische bestemming, bijvoorbeeld als villa of als aannemingsbedrijf. Hoe houden we grond betaalbaar voor landbouwbedrijven?
De Vlaamse landbouwsector staat sterk onder druk. De prijzen van landbouwgronden stijgen en de open ruimte krimpt zienderogen. Als voedselproducent is de landbouw een cruciale actor om die ruimte ook open te houden. Om geen nieuwe locaties meer te moeten aansnijden, worden bestaande landbouwzetels en -gronden best maximaal voor landbouwers voorbehouden. Maar de stijgende grondprijzen maken het steeds moelijker om die ruimtelijke visie te realiseren.
Hoge prijzen
“De grondspeculatie is het grootst in de randstedelijke gebieden”, weet Griet Celen, afdelingshoofd Landinrichting en Grondenbank bij de Vlaamse Landmaatschappij. “Landbouwgronden en -bedrijven die verkocht worden, komen vaak voor een hoge prijs terecht bij niet-agrarische eigenaars: tuinaannemers, grondaannemers, particulieren die veel geld willen neertellen voor een idyllisch gelegen hoeve met wat weiden en stallen …”
“De vele uitzonderingen die de wet toelaat, stuwen de prijzen voor leegstaande hoeves de hoogte in. Landbouwers die een bedrijf willen opstarten of uitbreiden blijven daardoor in de kou staan. Niet alleen zijn de gronden rond zo’n oude hoeve erg duur, de bestaande gebouwen moeten bovendien worden aangepast aan de nieuwste technieken en milieu-eisen. Veel landbouwers hebben geen andere keuze dan zulke hoeves links te laten liggen en nieuwe open ruimte aan te snijden. Na enkele generaties herhaalt het scenario zich. Zo wordt de landbouw zelf een actor in het ruimtebeslag.”
Lokale voedselproductie
Door bestaande landbouwzetels en -gronden maximaal voor te behouden voor landbouwactiviteiten kunnen landbouwers opnieuw oude hoeves overnemen. Dat is niet alleen beter voor de boeren, het heeft ook maatschappelijke voordelen, aldus Griet Celen.
“Landbouwers die op bestaande percelen kunnen werken, nemen geen extra groene ruimte in. Er is ook minder kans op klachten over geurhinder of andere vormen van overlast, omdat er op een bestaande locatie vaak al decennialang aan landbouw wordt gedaan. Locaties vlak bij steden zijn ook heel interessant om de lokale voedselproductie te stimuleren. Ze brengen landbouwers immers dicht bij hun afzetmarkt. Bovendien kunnen landbouwzones in de stadsrand fungeren als extra recreatieruimtes en klimaatbuffers. Als we landbouwgronden binnen de landbouwsector kunnen houden, kunnen we onze schaarse open ruimte beter beschermen en mee inzetten voor water-, natuur- en klimaatmaatregelen. Zo wordt de open ruimte in Vlaanderen een goed functionerend geheel.”
Recht van voorkeur
Het Beleidsplan Ruimte Vlaanderen wil de netto inname van open ruimte de komende jaren laten afnemen. Toch blijft er voorlopig bebouwing bijkomen en worden er dagelijks nieuwe gronden aangesneden. Met de juiste juridische instrumenten kunnen we die evolutie nu al een halt toeroepen en landbouwers vlotter toegang geven tot betaalbare landbouwgrond, stelt Griet Celen.
“De VLM beschikt sinds kort over het recht van voorkeur. Dat instrument bepaalt dat overheden (federaal, Vlaams, lokaal - provincies en gemeenten - en polderbesturen), OCMW’s en kerkfabrieken die gronden op de markt willen brengen eerst contact moeten opnemen met de Vlaamse Grondenbank, die door de VLM wordt beheerd. De Grondenbank mag de gronden aankopen tegen de venale waarde (de normale marktwaarde als landbouwgrond, red.). Toont de Grondenbank geen interesse, bijvoorbeeld omdat de gronden strategisch niet goed gelegen zijn, dan mogen ze openbaar verkocht worden. Het recht van voorkeur is een belangrijk instrument voor een bewarend grondbeleid. Als er interessante landbouwgronden op de markt komen, kunnen we die via de Vlaamse Grondenbank verwerven en voor maatschappelijke functies als landbouw of natuur behouden. Zo behouden landbouwgronden hun reële marktwaarde en krijgen ze geen exuberante prijzen opgeplakt.”
Naast de Vlaamse Grondenbank beheert de VLM ook tal van lokale grondenbanken, die vooral gericht zijn op de realisatie van specifieke overheidsprojecten. Als het Agentschap Wegen en Verkeer (AWV) bijvoorbeeld een nieuwe weg wil aanleggen, hoeven de betrokken landbouwers niet per se onteigend te worden. Het AWV kan ook samen met de VLM een grondenbank oprichten. De VLM krijgt dan de financiële middelen om de nodige gronden te verwerven en gaat actief op zoek naar goede ruilgronden buiten de getroffen zone. Op die manier zijn onteigeningen niet nodig en kunnen landbouwers hun activiteiten verderzetten.
Meerjarige pachten
Niet alleen grondenbanken kunnen nuttig zijn om landbouwgronden te vrijwaren, ook de pachtwetgeving kan een belangrijke rol spelen. Twee derde van de Vlaamse landbouwers pacht immers zijn grond. Elk instrument dat pachters vooruithelpt, ondersteunt dus ook de toegang tot betaalbare landbouwgrond.
“Momenteel kan de Vlaamse Grondenbank al eenjarige pachten sluiten. Het zou heel interessant zijn om dat uit te breiden naar meerjarige pachten”, meent Griet Celen. “Onze grondenbanken hebben heel wat gronden in hun bezit die ze nog een tijdje kunnen verpachten, bijvoorbeeld in afwachting van een grondenruil of van de realisatie van een project. Maar voor landbouwers geeft een eenjarige pacht te weinig zekerheid. Die optie willen we dan ook graag uitbreiden tot een meerjarige pacht. Dat geeft landbouwers de tijd om tot het einde van hun loopbaan te pachten, om eventueel andere pachtgronden te zoeken of om voldoende budget te verzamelen om de grond na de pachtperiode over te kopen.”