Mede dankzij de ruilverkaveling kreeg de landbouw in de streek nieuwe kansen en ontstond een aaneengesloten en grensoverschrijdend natuurgebied van 1000 hectare groot.
Vlaams minister van Omgeving Zuhal Demir zakte op 22 juli 2020 af naar Zondereigen en sprak met enkele landschapsbouwers en -beheerders van de Vlaamse Landmaatschappij en het Agentschap voor Natuur en Bos. Ook de provincie Antwerpen en de Nederlandse collega’s van Staatsbosbeheer en het Waterschap Brabantse Delta waren aanwezig.
In 2002 ging in Baarle-Hertog de uitvoering van de ruilverkaveling Zondereigen van start, waarbij een landschap voorop werd gesteld met ruimte voor toekomstgerichte landbouw, meer kwaliteitsvolle natuur en een betere waterhuishouding. Landbouwpercelen werden herschikt en gegroepeerd rond de bedrijfszetels, knelpunten in de afwatering werden weggewerkt, langs de waterlopen kreeg natuur alle kansen en het gebied werd toeristisch ontsloten via de inrichting van wandelpaden, met markante trekpleisters zoals de ‘Dodendraad’, de voormalige motte van de Vossenberg, de Witte Kei, …
Het project is het resultaat van samenwerking over bestuursniveaus heen, binnen de Vlaamse administraties, met landbouwverenigingen, erfgoedverenigingen en met eigenaars en gebruikers. Ook met de Nederlandse partners zoals Staatsbosbeheer en het Waterschap Brabantse Delta werd nauw samengewerkt.
Gronden ruilen voor landbouw, natuur én recreatie
Om een visie te realiseren waarbij naast toekomstgerichte landbouw ook plaats is voor natuur en andere openruimtefuncties kunnen via ruilverkaveling, als dat nodig is, gronden uit landbouwgebruik genomen worden en ingericht worden in functie van natuur. Dat gebeurde ook in de vallei van het Merkske en Marksken. Ook aan de Nederlandse kant van de beek voerde men een ruilverkaveling uit. Dankzij grondruil ontstond zo een aaneengesloten, grensoverschrijdend natuurgebied van zo’n 1000 hectare, zich uitstrekkend van Wortel-Kolonie in het westen tot Weelde-Statie in het oosten. Verder heeft het ruilverkavelingsproject Zondereigen langs de Noordermark, een zijrivier van het Merkske, de nodige stapstenen aangelegd om de Natura2000-gebieden in Wortel-Kolonie en het Turnhouts Vennengebied met elkaar te verbinden.
Naast grondruil werden ook natuurherstelwerken uitgevoerd in de vallei van Merkske en Markske, het Moer, aan het Bootjesven en het Strikkeven. De voornaamste werken bestonden uit het dempen van grachten en verwijderen van buisdrainages in functie van gewenste vernatting, het afgraven van de voedselrijke bouwvoor op voormalige landbouwgronden en het graven van poelen. Water wordt zo langer vastgehouden in het gebied. Door de aanleg van enkele rietmoerassen op de zijlopen van het Merkske en de Noordermark en de aanleg van plasbermen en oeverzones langs enkele waterlopen, ging er ook aandacht naar het verbeteren van de waterkwaliteit.
Bart Hoeymans, de boswachter van het Agentschap Natuur en Bos is dagelijks aanwezig in het gebied en volgt de ontwikkeling van nabij op.
Boswachter Bart (ANB): “De eerste resultaten van de inrichtingswerken komen veel sneller dan verwacht, de voormalige landbouwgronden herbergen nu zeldzame plantensoorten met klinkende namen als oeverkruid, knolsteenbreek of moeraswolfsklauw. En ook de dieren volgen met de boomkikker en kamsalamander op kop. Maar ook de zeldzame geoorde fuut vindt er zijn broedplaats.”
Om landbouwgronden om te zetten naar natuurgebied is zorgvuldige planvorming en grondig overleg binnen de coördinatiecommissie van de ruilverkaveling en met alle betrokken actoren essentieel. Dat proces vraagt de nodige tijd. De eigenaars of bewerkers van de gronden werden daarvoor financieel gecompenseerd of ze kregen gelijkwaardige gronden in de plaats.
Filip Debrabandere is projectleider voor de Vlaamse Landmaatschappij en stuurde een team van specialisten aan die dit project realiseerden.
Projectleider Filip (VLM): “Om een project van zo’n omvang (1.450 ha) tot een goed einde te brengen, heb je een multidisciplinair team nodig, dat er echt zijn tanden in zet. Ecologen, archeologen, landbouweconomen, planontwerpers, onderhandelaars, herverkavelaars … het is een heel team van experts dat elke fase minutieus begeleidt. Vaak moeten ze alles uit de kast halen om voor iedereen aanvaardbare oplossingen te bedenken. In Zondereigen hebben we heel wat mensen moeten overtuigen. Gelukkig bewijzen de resultaten dat het de moeite waard was.”
Jan Vervoort, algemeen directeur Baarle-Hertog, begeleidde het project voor de gemeente.
“We wilden een zo gunstig mogelijke oplossing voor onze landbouwers bereiken met dit project. Zij hebben nu ruilgronden gekregen die maximaal rond hun bedrijfszetel liggen en die landbouwers een grote rechtszekerheid bieden. Ook de bezoekers kunnen het gebied wel smaken, recreanten vinden vlot hun weg door het gebied, dankzij de aangelegde wandel- en fietspaden. Een recreatieve ontsluiting van dit gebied kan alleen maar bijdragen tot de leefbaarheid van het kleine dorp Zondereigen.”
Wil je zelf een wandeling maken in het beekdal van het Merkse? Dat kan vanuit Zondereigen. Je vindt de wandelroute terug op RouteYou.